طراحی آزمایشگاه خط مشی و آرایش بخردانه

طراحی آزمایشگاه خط مشی و آرایش بخردانه صحنه تصمیم برای اجتناب از داستان آزمون و خطا در عرصه حکمرانی قوه مجریه

تلخیص کننده ; بسکابادی ، دانشجوی  دکتری مدیریت دولتی گرایش منابع انسانی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند ،استان خراسان جنوبی

حکمرانی عرصه آزمون و خطا نیست؛ زیرا با سرنوشت مردم سروکار دارد. بنابراین، باید با نهایت دقت و ظرافت و محاسبات علمی صورت پذیرد.

آنچه مردان سیاست در عمل می آموزند ، مردان خط مشی در آزمایشگاه تجربه می کنند! همچنین، آنچه کشورهای عقب مانده در عرصه عمل و اجرای خط مشی، با هزینه های گزاف تجربه می کنند، کشورهای پیشرفته در آزمایشگاه خط مشی فرا می گیرند.

👨🏻‍🦯خط مشی سرنوشت ساز است، زیرا با منافع عامه مردم سروکار دارد؛ به آینده می پردازد و منافع نسلهای آینده را مدنظر قرار می دهد؛ به حریم زندگی آحاد جامعه راه می یابد؛ سرمشق نادرست آن، سرنوشت نامناسبی را به جوامع انسانی دیکته می کند؛ بر هزینه زندگی مؤثر است و موجبات سعادت و فلاکت جوامع را فراهم می آورد؛ در صورت شکل دهی نادرست، ممکن است جامعه هدف خود را گم کند یا به جای منافع عامه، منافع احزاب و گروههای رقیب را رصد کند؛ در صورت ضعف در برنامه ریزی و اجرا، ممکن است به جای درمان، درد آفرین جلوه نماید؛

خط مشی سرنوشت ساز است، زیرا در صورت تصویب ناصواب، منافع ملی را به حاشیه منافع حزبی می کشاند؛ در صورت اجرای نادرست، امیدها را بر باد می دهد؛ در صورت ارزشیابی نادرست، به جای بهبود و اصلاح عملکرد، به اداره عملکردهای ناصواب می انجامد.

خط مشی مهم است؛ مهمتر از هر آن چیزی که آینده جوامع بشری را می آفریند. در این نگاه، آینده رصد نمی شود، بلکه آفریده می شود.

 در هنگام بحث از ارزش و اصالت کلی خط مشی گذاری، دو نکته بسیار مهم مدنظر قرار می گیرند:

 الف ؛ در سیستمهای خط مشی گذاری هوشمند تلاش می شود تا هر خط مشی جدید، در آیینه خط مشی های گذشته طراحی گردد و آیینه عبرت خط مشی های آینده شود. بنابراین، اگر چنین سیستمی وجود داشته باشد، همواره سیری رو به تعالی خواهد یافت و به تدریج از

اشتباهاتش کاسته خواهد شد.

 ب. خط مشی و قانون خوب، آن است که مقید به عدالت باشد ؛ عدالتی که برمدار حق سامان بگیرد و پایدار شود بنابراین، تدوین قوانین ظالمانه یا کم توجه به عدالت اجتماعی، نشان صریحی از ضعف سیستم خط مشی گذاری عمومی دارد.

 خط مشی های بد یا در عرصه یادگیرندگی و دستاوردهای فنی و کارایی و اثربخشی مورد ادعا کم می آورند یا درعرصه تعهد به ارزشها و دستاوردهای معطوف به عدالت گستری در جامعه.

 نمونه هایی از تجربه ها و داستانهای عرصه حکمرانی قوه مجریه

 نمونه اول- داستان تأمین آب از طریق سد سازی

🌊💦 در کشور ما از طریق سدسازی تلاش می شود تا آب موردنیاز شهروندان، کشاورزان و صنایع گوناگون تأمین شود.

حاصل این تلاشها، جلوگیری از انحراف و هدر رفت بخش زیادی از آبهای سطحی است؛ آبـهایی که بدون کمترین فایده آلوده می شدند یا به هدر می رفتند یا حتی به ایجاد خسارت برای برخی از شهروندان کشور می انجامیدند. برای جلوگیری از این خسارتها و بهره گیری از مزایای هدایت آب به مصارف خردمندانه، اهتمام به سدسازی در دستور کار بخش عمومی قرار گرفت ، در حالی که اصرار بی رویه بر سدسازی در هر مکان و برهر رودخانه، موجب بروز  آسیب های گوناگونی به روند توسعه ملی شده است!

 از خشک شدن قناتها و سفره های آب زیرزمینی گرفته تا تخریب و زیرآب بردن بسیاری از مزارع و مراتع و حتی تبدیل ساختن بخشی از زمینهای بسیار حاصلخیز کشور به شوره زار!

پروژه احداث🌊 سد گتوند یکی از پرهزینه ترین پروژه های سدسازی در جهان است که با اصرار دولتمردان وقت، علیرغم هشدار مخالفان این پروژه، به پایان رسید و پس از یک دهه مجموعه ای از بحرانهای طبیعی را به همراه داشت .

 نمونه دوم- داستان احداث مونوریل قم

🚟🚃🚝رویکرد فانتزی دولت به احداث مونوریل در یکی از مسیرهای منتهی به حرم مطهر حضرت معصومه س  ، چهره زیبای شهر را دگرگون ساخته است؛ بدون آنکه از این پروژه تأمین مالی شده از بودجه عمومی کشور، کمترین منفعتی عاید شهروندان شود. این پروژه پرهزینه، از جنبه های گوناگون مورد انتقاد قرار گرفته است؛ از آسیب رسانی به بافت سنتی و میراث فرهنگی گرفته تا کم فایدگی برای حل مشکل ترافیک و تعرض به حریم حرم مطهر. نکته تأسف برانگیز آنکه اکنون تخریب ستون های بتنی احداث شده برای کارگزاری 🚠مونوریل، هزینه ای بیش از هزینه احداث آنها می طلبد؛

در حالی که اکنون هیچکس پاسخگوی این حجم از منابع تباه شده و به انحراف رفته نیست.

 نمونه سوم- داستان توسعه متروی تهران

🚇🚄متروی تهران از نمونه های موفق پروژه های عمرانی بخش عمومی در جهان محسوب می شود؛ پروژه ای که دستاوردهای ارزنده ای برای کاهش سطح ترافیک در کلان شهر تهران داشته است.

 اما نحوه احداث آن و به ویژه طولانی شدن دوران اجرای پروژه، از حیث مدیریت بخردانه پروژه های عمومی، بسیار بحث انگیز است.

هرچند که این پروژه موفق بوده و بخش زیادی از مشکلات را برطرف ساخته است، هزینه زیاد اجرای آن و نحوه مدیریت پروژه، مورد انتقاد بسیاری از متخصصان قرار گرفته است.

نکته قابل طرح آن است که در زمان طراحی، برنامه ریزی و اجرای پروژه 🚅مترو، شهر تهران هنوز مناطق دست نخورده زیادی در اطراف داشت؛ به طوری که استفاده از روش های دیگر یا دست کم مکمل، برای تسهیل دسترسی و عبور و مرور شهری وجود داشت؛ ولی با نادیده گرفته شدن این روشها، بر میزان هزینه رفت وآمد شهری، افزوده شده است و از این حیث، هزینه بیشتری بر منابع عمومی کشور، تحمیل شده است.

 نمونه چهارم-داستان هدفمندسازی یارانه ها و برنامه های متناوب افزایش قیمت سوخت

🚘🚖🚍 هدفمندسازی یارانه ها، ایده بود که به جهت عدم ملاحظه ابعاد گوناگون عمل و اقدام اجتماعی دولت و پیامدهای ناگوار افزایش بی هدف نقدینگی، به ابتذال کشیده شد.

این طرح که می توانست به تعالی سیستم اجتماعی، بهبود سطح عدالت توزیعی و توسعه رفاه عامه برای تسریع مسیر پیشرفت جامعه منجر شود، به جهت بی تدبیری، موجب افزایش قیمتها و تشدید فاصله فقیر و غنی شد و عمده دستاوردهای حاصل از هدفمندسازی یارانه ها را در مدتی کمتر از یک دهه، به ابتذال کشاند. 

بدفرجام ترین جلوه مواجهه نابخردانه با هدفمندسازی یارانه ها، افزایش قیمت سوخت و ایجاد بحران اجتماعی بود که به شدت سطح سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی را مورد تهدید قرار داد.

 نمونه پنجم- داستان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)

🤝👏🏼👏🏼برنامه جامع اقدام مشترک درباره توافق جامع و نهایی هسته ای میان ایران و غرب در سال ۲۰۱۵ بین ایران و کشورهای چین، فرانسه، روسیه، انگلیس، آمریکا و آلمان بسته شد.

براساس این توافق، قرار بود که با اقدام ایران به محدودسازی فعالیتهای هسته ای در مدت ۱۵سال، این کشور از تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و آمریکا رهایی یابد؛ در حالی که ، ایالت متحده رسماً از برجام خارج شد و تحریمها به حالت گذشته درآمد ، بدین ترتیب، اعتماد دولت ایران به برجام، موجب تعویق بسیاری از برنامه های توسعه هسته ای ایران شد، بدون اینکه دستاوردی از این اقدام عاید مردم کشور شود.

 نمونه ششم- مدیریت بحران در مواجهه با شیوع بیماری کرونا

🦠با وجود تلاش دولت ایران برای اقدام هماهنگ و ایجاد ستاد کرونا، نوعی آشفتگی در مجاری اخذ تصمیم و خط مشی گذاری، موجب تأخیر در مواجهه مؤثر با بیماری مذکور شد و هزینه های زیادی را بر عهده سیستمهای درمانی و آحاد جامعه تحمیل کرد.

در میان این هزینه ها، افزایش مرگ ومیر مردم و افزایش تعداد 👨🏻‍🔬👩🏻‍🔬شهدای سلامت، بسیار غم انگیز بود؛ در حالی که در صورت سرعت عمل در رسیدگی به موضوع و اهتمام جدی به قرنطینه و جلوگیری از شیوع و همه گیری بیماری یا جدیت در رعایت محدودیت در یک دوره زمانی در ابتدای بیماری می توانست بسیاری از هزینه ها و مصائب ایجاد شده را کاهش دهد.

🧴ضمن اینکه رویکرد اندیشه شده و خردمندانه به تولید💉 واکسن و اهتمام همزمان به واردات واکسن، می توانست از مصیب ها و رنج مردم بکاهد.

 مروری بر ابعاد مسئله

با مرور داستانهای فوق و به ویژه حواشی آنها، دال بر نحوه مواجهه دولتمردان با منتقدان و مخالفان اجرای این طرحها و سپس معناگریزی و طفره روی خردستیزانه از پذیرش مسئولیت ، این نکته را مدنظر قرار می دهد که چرا دلتمرد فرصت طلب می تواند از موقعیت سوء استفاده کند و حتی دولتمرد دلسوز نیز علیرغم تمایل به افزایش بهره وری و دستاوردهای عملکردی خویش، موجب خسارت بر منابع عمومی می شود.

 پرسشهای مهم

❓چرا در هنگام اخذ تصمیم، بهترین تصمیم ممکن است اخذ نشده است؟

 ❓چرا رییس جمهور و دولتمردان وقت، آسیبهای پیچیده قابل پیش بینی پروژه های مذکور را نادیده گرفته اند؟

❓چرا دولتمردان در برابر انتقاد و پیش بینی های مخالفان اجرای پروژه های یاد شده، گوش شنوا نداشته اند؟

 تحلیل داستان

بسیاری از دولتمردان، هنگامی که خود را در نقش دولتمردی می بینند، دچار اضطراب می شوند و سعی می کنند در این نقش، بازیگری قابل و شایسته جلوه کنند.

 این حالت به ویژه برای دولتمردانی پیش می آید که هیچگونه سابقه تحصیلی و آموزشی قابل اعتمادی برای مواجهه با امر مهم و خطیر طراحی و تحلیل خط مشی عمومی ندارند.

جالب تر آنکه معمولا اطرافیان این دولتمردان با ستایشهای بی جا و پرهیز از نقادی شرافتمندانه، آنان را به سوی خطاهای بیشتر متمایل و بلکه واژگون می سازند!

تصور کنید دولتمردی را که👨🏻‍🔬 پزشکی خوانده است و اکنون باید درباره🧑🏻‍🏫 آموزش عالی تصمیم بگیرد یا دولتمرد دیگری را که متخصص رفع مشکلات 🚔ترافیکی شهرهاست و اکنون باید درباره رفع فقر و ریشه های آن تصمیم گیری کند.

 در اینگونه موارد، او بیشتر بازیگر و نقش آفرین جلوه می کند تا حکیم خردمند

 جانمایی مناسب برای آزمایشگاه خط مشی

🌡️میتوان آزمایشگاه های خط مشی گوناگون را با ظرفیتهای متفاوت مدنظر قرار داد و در فضاهای متفاوت ساختار اداری کشور، جانمایی کرد؛ از ساختار شاخه ⚖️قضایی کشور گرفته تا شاخه قانونگذاری و شاخه اجرایی، گونه های متفاوت و متنوعی از آزمایشگاه های تخصصی خط مشی، قابل طراحی و استقرارند.

ضمن اینکه ممکن است آزمایشگاه خط مشی توسط متخصصان زبده خط مشی گذاری و تحلیل خط مشی در بخش خصوصی ایجاد شود و خدمات خود را به دستگاهها و سازمانهای اجتماعی گوناگون از بخش عمومی گرفته تا جامعه مدنی و حتی بخش خصوصی ارائه نماید.

از این حیث می توان آزمایشگاههای خط مشی را با کانونهای تفکر و اندیشکده های دولتی و خصوصی مقایسه کرد که به فراخور نیاز طراحی می شوند، مستقر می گردند، فعالیت می کنند و در صورت رفع نیاز، به کار خود خاتمه می دهند؛ ضمن اینکه در بسیاری از موارد به ساختاری دائمی در مقام عقل منفصل سازمانهای متولی خط مشی گذاری عمومی در قوای سه گانه، تبدیل می شوند.

بنابراین، طرح واحدی برای جانمایی یک آزمایشگاه خط مشی خوب وجود ندارد و ممکن است در ساختار کلان تشکیلات دولتی، گونه های متفاوتی از آزمایشگاههای خط مشی دائمی یا موقت، برپا گردند و به کار گرفته شوند.

 از حیث ساختار داخلی آزمایشگاه نیز الگوی جهانشمول و فراگیری وجود ندارد؛ زیرا کارکردهای مورد انتظار از آزمایشگاههای خط مشی متفاوت و متغیر است.

بنابراین، ساختارخدمت رسانی و ارائه محصول در این آزمایشگاهها باید منعطف باشد تا بتواند به جای التزام به انطباق با شرایط اینجا و اکنون، فراخور نیاز در آنجا و آنگاه، با سناریوهای متفاوت ساختاری، فعالیت نماید.

 بحث و نتیجه گیری

مطالعه داستانهای مورد اشاره درباره اقدام حکومت و پیامدهای تسلسلی انواع اقدامات دولتمردان در بخش عمومی،ضرورت طراحی و استقرار آزمایشگاههای خط مشی، فراخور نیاز قوای سه گانه مورد بحث قرار گرفت.

بر این اساس آزمایشگاههای خط مشی ممکن است ورودیها، فراگرد ها و خروجیهای متفاوتی داشته باشند؛ ضمن اینکه این آزمایشگاهها ممکن است برای فعالیت در حوزه های گوناگون اقتصاد، سیاسی، فرهنگی، اداری، اجتماعی، زیربنایی، عمومی، غیرانتفاعی و نظایر آن ویژه سازی شوند.

آزمایشگاههای خط مشی، در همه مراحل هشتگانه فراگرد خط مشی گذاری عمومی، از احساس و شناسایی مشکلات عمومی گرفته تا تعریف آن در قالب مسائل عمومی بررسی پذیر، تدوین دستور کار، طراحی و شکل دهی خط مشی، تصویب خط مشی، اجرای خط مشی و ترسیم نگاشت نهادی اجرای مسئولانه، ویژه سازی سیستم ارزشیابی خط مشی و طراحی و استقرار خرده سیستم خاتمه بخشی و مستندسازی و مدیریت دانش خط مشی گذاری، قابلیتها و ظرفیتهای مفید و ارزشمندی را در اختیار کاربران بخش عمومی، سازمانهای مردم نهاد و بخش خصوصی قرار می دهند.

از مهمترین کارکردهای آزمایشگاههای خط مشی شناسایی مشکلات عمومی و اولویت بندی آنها در سیر تکامل و ویژه سازی سیستم خط مشی گذاری برحسب مشکلات و مسائل هدف متفاوت در جوامع هدف گوناگون است.

همچنین ادراک صحنه تصمیم و خط مشی گذاری و کمک به طراحی اقتضایی آن برحسب ملاحظات اجرای آنی، در آنجا و آنگاه ، از کارکردهای مهم یک آزمایشگاه خوب است.

ملاحظه واقعیت های عرصه عمل و اقدام سیستم خط مشی گذاری را مجبور به یادگیرنده شدن و پویا شدن برحسب ضرورت زمان و مکان کرده، اهمیت هوشمندسازی و افزایش قابلیت تحلیل کلان داده و ایجاد سیستمهای پشتیبان خط مشی و سیستم های خط مشی گذاری مبتنی بر هوش مصنوعی را مورد تأکید قرار میدهد که این همه، از طریق طراحی و توسعه

📏آزمایشگاههای خط مشی خوب ، قابل دسترسی خواهند بود